Alexinomia

Γράφει η Ευτυχία Παπούλια

Κοινωνιολόγος

Να είστε ευγενικοί. Να γράφετε διπλωματικά. Ακόμα και σε μια κήρυξη πολέμου πρέπει να τηρούνται οι κανόνες καλής συμπεριφοράς.

Όττο Φον Μπίσμαρκ, Γερμανός πολιτικός

«Για κάποια παιδιά δεν είχαμε ονόματα, ήμασταν απλώς τα μαυράκια. Κι αυτό, μας πλήγωνε», γράφει, ανάμεσα στα άλλα, στο βιβλίο του Όταν κοιτάς από ψηλά, ο Ολυμπιονίκης του άλματος επί κοντώ Εμμανουήλ Καραλής, για τον ρατσισμό που βίωσαν αυτός και η δίδυμη αδερφή του, Αγγελική, στη χώρα μας. Αποτέλεσμα ήταν να παρέμβει δυναμικά η μητέρα τους στο σχολείο και να συνετίσει αρκετούς από τους συμμαθητές τους. Όμως, κάποιες ανθρώπινες συμπεριφορές που πληγώνουν και αφήνουν σημάδια στις ψυχές δεν αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά διεκδικώντας το δίκιο στο όνομα της ισοτιμίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αντιμετωπίζονται, από όσους βιώνουν το ανυπόφορο συναίσθημα του ρατσισμού, μόνο όταν κάποιος βάλει στόχο να ξεχωρίσει από τους «ιθαγενείς», να ανέβει λίγο πιο ψηλά από αυτούς. Γιατί όταν κοιτάς από ψηλά τον κόσμο, όπως κυριολεκτικά και μεταφορικά τον έβλεπε ο Μανώλης, τότε δεν απαιτείς τον σεβασμό των άλλων ως ηθική ανταμοιβή ή ως δικαίωμα, αλλά τον βιώνεις ως προσωπική σου κατάκτηση και ως διάκριση για τη χώρα που είναι και δική σου χώρα – κι έδωσε σε σένα και στους γονείς σου την ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή, την οποία αξιοποίησες με τον καλύτερο τρόπο. Σίγουρα περιμένουμε κι από την αδερφή του Μανώλη, την Αγγελική, διακρίσεις σε άλλους τομείς – γιατί όχι και στον αθλητισμό;

Αν είχα συναντήσει τον Μανώλη και την Αγγελική στις στιγμές που τους πλήγωνε η άρνηση των συμμαθητών τους να τους φωνάζουν με το όνομά τους, θα είχα να τους πω κάτι που πιστεύω μέχρι σήμερα. Ότι, δυστυχώς, δεν είναι μόνο τα παιδιά με διαφορετικό χρώμα δέρματος που βιώνουν την απώλεια της προσωπικής ταυτότητας. Πολλά παιδιά – και μάλιστα ελληνόπουλα – μεγαλώνουν χωρίς να τα αποκαλούν με το όνομά τους, αλλά με μια κακόηχη λέξη που εδώ και δεκαετίες κυριαρχεί στις αυλές των σχολείων. Δεν έχει παρά να σταθεί κανείς έξω από ένα Λύκειο την ώρα του διαλείμματος για να την ακούσει να επαναλαμβάνεται συνέχεια, σε αγόρια και κορίτσια, χωρίς καμία διάκριση ή σεβασμό. Και μέσα σε αυτή τη θλιβερή συνήθεια, που εξαφανίζει κάθε αίσθηση μοναδικότητας, συνειδητοποιεί κανείς πως ο ρατσιστικός χαρακτηρισμός που σας πλήγωνε – όσο βαριά κι αν ήταν η λέξη «μαυράκια» – δεν είναι η μόνη μορφή προσβολής της ταυτότητας. Υπάρχουν και πιο ύπουλοι τρόποι να ακυρώσεις τον άλλον, και σε αυτή την πρόθεση η καταγωγή δεν έχει καμία σημασία.

Στην ψυχολογία, η άρνηση – ή, καλύτερα, η αποφυγή – κάποιων ανθρώπων να αποκαλούν τον οποιονδήποτε με το μικρό του όνομα έχει περιγραφεί ως φαινόμενο «Alexinomia». Είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται πιο έντονα στο οικογενειακό περιβάλλον, κυρίως ανάμεσα σε αδέρφια, και υπονομεύει τη συναισθηματική σχέση μεταξύ τους. Αλλά και ανάμεσα σε συζύγους, οι οποίοι συνήθως επικοινωνούν χωρίς καν να κοιτάζουν ο ένας τον άλλο στα μάτια – καμιά φορά μάλιστα και από απόσταση, από διαφορετικούς χώρους – πρόκειται για τη χειρότερη μορφή επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο ανθρώπους. Όμως αυτό δεν μπορεί να δικαιολογήσει την αποφυγή να καλούμε τον άλλον με το όνομά του – μια στάση που, παρότι συχνή, τραυματίζει τις ανθρώπινες σχέσεις.

Το φαινόμενο αυτό – η άρνησή μας να προσφωνούμε κάποιον με το μικρό του όνομα ή με τον κατάλληλο τίτλο – έχει δύο διαφορετικές αιτίες. Η μία υποδηλώνει κάποια αποστροφή ή αρνητικό συναίσθημα προς το πρόσωπο στο οποίο απευθυνόμαστε, και τη συνειδητή αποφυγή δημιουργίας οικειότητας. Η άλλη πηγάζει από τον φόβο μας μήπως όλα αυτά τα αρνητικά εκδηλωθούν από εκείνον απέναντί μας. Η άρνησή μας να αποκαλούμε τον συνομιλητή μας με το όνομά του, καθώς και να τον κοιτάμε στα μάτια όταν του μιλάμε ή όταν μας μιλάει, είναι το ελάχιστο από το τεράστιο κεφάλαιο που αφορά την ανθρώπινη επικοινωνία και συμπεριφορά. Μια τέχνη που μαθαίνεται – δεν είναι χάρισμα ολίγων, όπως συνηθίζουμε να λέμε για να αποφύγουμε την προσπάθεια.

Λάθος είναι επίσης να θεωρούμε πως ο αυθορμητισμός και ο παρορμητισμός μάς αποδίδουν τον πραγματικό μας χαρακτήρα, τον αληθινό μας εαυτό, σε αντίθεση με την «ψεύτικη» εικόνα που μπορεί να αποδώσει η προσποίηση και η επίκτητη ευγένεια. Όχι! Με τους καλούς τρόπους διαπαιδαγωγούμε σιγά σιγά τον εαυτό μας, στον βαθμό που η ευγένεια γίνεται εθισμός. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο καθηγητής Κοινωνιολογίας Steven Clayman, ακόμα και η χρήση του μικρού ονόματος μπορεί να παρερμηνευτεί – είτε ως υπερβολική οικειότητα είτε ως συγκαλυμμένη εχθρότητα. Γι’ αυτό χρειάζεται προσοχή στη θέση του ονόματος μέσα στην πρόταση – αν θα είναι στην αρχή ή στο τέλος – καθώς και στον τόνο της φωνής. Όμως η υποχρέωση να κοιτάμε τον άλλον στα μάτια όταν επικοινωνούμε, είναι μια στοιχειώδης ένδειξη σεβασμού προς κάθε συνομιλητή μας. Η αναγκαιότητα μιας πολιτισμένης επικοινωνίας είναι κάτι που χρειάζεται να κατανοήσουμε ως επικύρωση των όποιων μικρών ή μεγαλύτερων τίτλων και προσόντων μας, ώστε να έχουμε το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα σε όλους τους τομείς: επαγγελματικούς, κοινωνικούς, αισθηματικούς.