Ιράν: Μια χώρα στο ηθικό κενό

Όταν ξέσπασαν οι αεροπορικές επιδρομές στο Ιράν, πολλοί Ιρανοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με ένα σπαρακτικό ερώτημα: Αν κάποιος ξένος σκότωνε τον δυνάστη που καταστρέφει τη ζωή σου, αλλά μαζί του και αθώους, τι θα προτιμούσες — τη σιωπηλή επιβίωση του κακοποιητή ή τη βίαιη επέμβαση ενός εχθρού; Το δίλημμα αυτό, όσο υποθετικό κι αν ακούγεται, αποτυπώνει με ανατριχιαστική ακρίβεια την ηθική παράλυση που βιώνει ο ιρανικός λαός στη σκιά των πρόσφατων επιθέσεων από το Ισραήλ και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Πρόκειται για μια ηθική αντινομία δίχως καθαρή έξοδο. Από τη μία, ένας καταπιεστικός εσωτερικός μηχανισμός εξουσίας —το θεοκρατικό καθεστώς της Ισλαμικής Δημοκρατίας— που εδώ και δεκαετίες ασκεί έλεγχο μέσω βίας, λογοκρισίας και εκφοβισμού. Από την άλλη, μια εξίσου απεχθής εξωτερική δύναμη, με ιστορικό παρεμβάσεων και πολέμων, που τώρα χτυπά ξανά ιρανικό έδαφος, επιφέροντας και θανάτους αμάχων. Όπως πολλοί συμπατριώτες μου, έτσι κι εγώ βιώνω το διχασμό αυτό ως μια εσωτερική σύγκρουση δύο ηθικών αρχών: την επιθυμία για απελευθέρωση και την ανάγκη για εθνική αυτοδιάθεση. Το μίσος για τους δυνάστες που μας κυβερνούν συγκρούεται με την οργή απέναντι σε ξένους που εκμεταλλεύονται την αδυναμία μας και σκορπούν τον θάνατο στο όνομα της “σωτηρίας”.

Ως παιδί του πολέμου Ιράν-Ιράκ, έζησα από κοντά την ηθικοποίηση της βίας και την εκμετάλλευση του πατριωτισμού για τη διαιώνιση της καταστολής. Εκείνα τα χρόνια με οδήγησαν στη μελέτη της ηθικής ψυχολογίας και της δύναμης των «ιερών αξιών» — αρχών τόσο στενά συνδεδεμένων με την ταυτότητά μας, που κάθε αμφισβήτησή τους βιώνεται ως προσωπική επίθεση. Η τρέχουσα κρίση ενεργοποιεί ακριβώς αυτόν τον ψυχισμό: το αίσθημα ότι η ελευθερία δεν μπορεί να έρθει με τίμημα την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας, όπως επίσης και την αντίληψη ότι καμιά απελευθέρωση δεν είναι δυνατή χωρίς ρήξη με το καθεστώς. Δύο κοσμοθεωρίες συγκρούονται: για τους αντικαθεστωτικούς που βασανίστηκαν, εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν, η εξόντωση ενός στρατηγού των Φρουρών της Επανάστασης αποτελεί ελπιδοφόρο πλήγμα στον καταπιεστή. Για άλλους όμως, η στρατιωτική εμπλοκή ξένων δυνάμεων, ακόμη και αν πλήττει το καθεστώς, είναι αδιανόητη πράξη βεβήλωσης της εθνικής αξιοπρέπειας.

Το δίλημμα επομένως δεν είναι «ο πατέρας ή ο ξένος», αλλά «ποια ηθική αρχή θα προδώσουμε». Για πολλούς Ιρανούς, οποιαδήποτε επιλογή μοιάζει σαν προδοσία του ίδιου τους του εαυτού. Η ίδια η ταυτότητα σπαράζεται ανάμεσα στην ελπίδα και τον φόβο. Πέρα όμως από την πολιτική, υπάρχει και η υπέρτατη αξία: η ανθρώπινη ζωή. Οι βομβαρδισμοί, σύμφωνα με ανεξάρτητες οργανώσεις, έχουν ήδη στοιχίσει τη ζωή σε χιλιάδες Ιρανούς, μεγάλο ποσοστό των οποίων ήταν άμαχοι. Η απώλεια αυτή βαραίνει αφόρητα την ηθική μας κρίση: ακόμη κι αν αποδυναμώθηκε το καθεστώς, ποιο ήταν το τίμημα; Πόσοι αθώοι θα πληρώσουν ακόμα, αν ξεσπάσει νέος γύρος επιθέσεων;

Σήμερα, με την εύθραυστη εκεχειρία να κρατά, οι Ιρανοί βρίσκονται παγιδευμένοι ανάμεσα στον τρόμο μιας ενδεχόμενης εσωτερικής καταστολής και τον κίνδυνο νέων ξένων επιθέσεων. Το καθεστώς, ως πληγωμένο ζώο, απειλεί με εκδίκηση. Ταυτόχρονα, η συνέχιση των επιχειρήσεων θα σημάνει κι άλλους θανάτους, σε μια μάχη με απροσδιόριστο τέλος. Η στρατηγική αυτή του φόβου και της ηθικής σύγχυσης είναι γνώριμη. Εδώ και δεκαετίες, το καθεστώς επενδύει στη ρητορική της εθνικής κατάρρευσης: αν πέσουμε, λέει, θα γίνουμε Συρία. Η απελευθέρωση ταυτίζεται τεχνηέντως με τον εθνικό αφανισμό, διαιωνίζοντας τη σιωπή και την παράλυση.

Αυτός είναι και ο λόγος που κάθε εξωτερική έκκληση για αλλαγή καθεστώτος αποτυγχάνει. Ο ξένος, ακόμη κι αν καταγγέλλει τον δυνάστη μας, εκλαμβάνεται ως απειλή στην εθνική μας αυτονομία. Όσο περισσότερες οι παρεμβάσεις, τόσο ισχυρότερος ο εθνικιστικός μύθος της «μοναδικής ασπίδας του έθνους». Μέσα σε αυτό το τοπίο, ο δημόσιος λόγος έχει μετατραπεί σε πεδίο συγκρουόμενων ηθικών οργών, καθιστώντας την ενότητα αδύνατη. Η ηθική διαφωνία βιώνεται ως προσωπική προδοσία και όχι ως φυσική απόκλιση. Κι όμως, η λύση δεν βρίσκεται στην επίλυση του διλήμματος, αλλά στην αναγνώριση του κοινού μας πόνου. Ούτε η βία, ούτε η σιωπή είναι απαντήσεις. Αυτό που απαιτείται είναι μια βαθιά ψυχολογική μετατόπιση: η συνειδητοποίηση ότι πίσω από τις αντίπαλες ηθικές τοποθετήσεις, κρύβεται η ίδια αγωνία για ελευθερία, η ίδια λαχτάρα για έναν διαφορετικό τόπο, ένα Ιράν όπου κανείς δεν θα φοβάται, ούτε τους δικούς του, ούτε τους ξένους. Το δίλημμα του πατέρα και του ξένου δεν έχει απάντηση — μόνο μια τραγική αλήθεια: ότι κανένας λαός δεν πρέπει να εξαναγκάζεται να διαλέξει ανάμεσα στην καταπίεση και στον αφανισμό. Και πως η αληθινή απελευθέρωση δεν είναι στρατιωτική ή πολιτική — είναι ηθική. Είναι η στιγμή που, ως λαός, αναγνωρίζουμε ο ένας στον άλλον τον ίδιο πόνο και το ίδιο όνειρο.

Του Μορτεζά Ντεγανί — Διευθυντή του Εργαστηρίου Ηθικής και Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας

Για τους New York Times