Ισραήλ εναντίον Ιράν: Προληπτικό πλήγμα ή καταλύτης μιας μεγάλης σύρραξης;

Σε απόλυτο μεταίχμιο βρίσκεται η Μέση Ανατολή, καθώς το Ισραήλ προχώρησε σε μια αιφνιδιαστική και υψηλής κλίμακας αεροπορική επίθεση κατά του Ιράν, προκαλώντας παγκόσμια ανησυχία για έναν νέο γενικευμένο πόλεμο στην περιοχή. Το Τελ Αβίβ φέρεται να έπληξε κρίσιμες πυρηνικές εγκαταστάσεις στο Νατάνζ, μαζί με συστήματα αεράμυνας και υποδομές βαλλιστικών πυραύλων, ενώ δημοσιεύματα αναφέρουν –χωρίς ακόμη επιβεβαίωση από ανεξάρτητες πηγές– τον θάνατο υψηλόβαθμων Ιρανών αξιωματούχων, μεταξύ αυτών του αρχηγού των Φρουρών της Επανάστασης, Χοσεΐν Σαλαμί, και του αρχηγού του γενικού επιτελείου, Μοχαμάντ Μπαγκερί. Η Τεχεράνη απάντησε υποσχόμενη «σκληρή τιμωρία», με στρατιωτικές κινήσεις που περιλαμβάνουν, σύμφωνα με το Ισραήλ, την εκτόξευση 100 μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Ωστόσο, οι πληροφορίες για υλικές ζημιές ή θύματα στο ισραηλινό έδαφος παραμένουν συγκεχυμένες. Η φύση και η έκταση της ιρανικής αντίδρασης μένει να αποσαφηνιστούν.

Το ιστορικό αυτής της σύγκρουσης είναι μακρύ, με τον πρωθυπουργό του Ισραήλ, Μπενιαμίν Νετανιάχου, να υιοθετεί εδώ και χρόνια μια στρατηγική «προληπτικού αποκεφαλισμού» του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος, αλλά και των περιφερειακών συμμάχων της Τεχεράνης, όπως η Χαμάς, η Χεζμπολάχ και οι Χούθι. Η επιδρομή της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023 και η επακόλουθη καταστροφή των υποδομών της θεωρούνται από το Ισραήλ μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου εξουδετέρωσης της ιρανικής απειλής.

Η στρατιωτική επιχείρηση λαμβάνει χώρα σε ένα εξαιρετικά ρευστό διπλωματικό σκηνικό. Οι πυρηνικές συνομιλίες μεταξύ ΗΠΑ και Ιράν, που ξεκίνησαν τον Απρίλιο του 2025 μετά από πρωτοβουλία του πρώην προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο λόγω της επιμονής της Ουάσιγκτον να εγκαταλείψει το Ιράν τον εμπλουτισμό ουρανίου και να καταστρέψει απόθεμα 400 κιλών ουρανίου καθαρότητας 60%. Το Ιράν απέρριψε τη θέση αυτή ως «μη διαπραγματεύσιμη». Η επίθεση του Ισραήλ έρχεται λίγες ημέρες μετά την απόφαση της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (IAEA) να κατατάξει την Τεχεράνη σε «κατάσταση σοβαρής παραβίασης», την πρώτη τέτοια ενέργεια μετά από δύο δεκαετίες. Παράλληλα, πρεσβείες και διπλωματικές αποστολές των ΗΠΑ άρχισαν να εκκενώνονται από διάφορες χώρες της περιοχής, ενισχύοντας την αίσθηση ότι μια μεγάλης κλίμακας σύρραξη είναι προ των πυλών.

Και ο Τραμπ;

Ο Ντόναλντ Τραμπ φέρεται να κράτησε αποστάσεις, τόσο λόγω της επιθυμίας του να επιτύχει μια διπλωματική συμφωνία όσο και λόγω των πολιτικών του επιδιώξεων. Η απογοήτευσή του για το αδιέξοδο των συνομιλιών και οι εύθραυστες σχέσεις του με τον Νετανιάχου ενδέχεται να καθόρισαν τη στάση ουδετερότητας των ΗΠΑ. Ωστόσο, η αδυναμία του Λευκού Οίκου να ελέγξει πλήρως τις ισραηλινές πρωτοβουλίες καταδεικνύει πως η Ουάσιγκτον δεν μπορεί να ασκήσει αποτελεσματική πολιτική στη Μέση Ανατολή χωρίς την ενεργό εμπλοκή του Ισραήλ. Το Ιράν, αν και έχει περιορισμένες στρατιωτικές δυνατότητες σε σύγκριση με το Ισραήλ, διαθέτει πυραυλικές και μη επανδρωμένες πλατφόρμες που μπορούν να πλήξουν στόχους σε Ισραήλ και αμερικανικές βάσεις. Η στρατηγική του περιλαμβάνει την πιθανότητα εισβολής στο γειτονικό Ιράκ, σε μια προσπάθεια να ασκηθεί έμμεση πίεση στις ΗΠΑ, με αναλογικά μικρό αρχικό κόστος. Η επιλογή αυτή δεν είναι νέα και κυκλοφορεί σε διπλωματικούς κύκλους εδώ και καιρό.

Η στρατηγική της Τεχεράνης, ωστόσο, δεν αφορά μόνο την ασφάλεια των πυρηνικών εγκαταστάσεων ή τη διατήρηση της αποτρεπτικής ισχύος της. Το διακύβευμα για το θεοκρατικό καθεστώς είναι πλέον η ίδια η πολιτική του επιβίωση. Η λαϊκή δυσαρέσκεια εντός του Ιράν, η οικονομική πίεση και οι κοινωνικές εντάσεις μπορούν να συνδυαστούν με μια στρατιωτική ήττα και να οδηγήσουν σε εσωτερική έκρηξη. Ο Νετανιάχου έχει απευθύνει στο παρελθόν εκκλήσεις στον «φίλο λαό του Ιράν» να στραφεί κατά του καθεστώτος, και ενδεχομένως ελπίζει ότι η νέα κρίση θα επιταχύνει μια τέτοια εξέλιξη.

Τα ισραηλινά όπλα δεν είναι σχεδιασμένα για να καταστρέψουν πλήρως τα υπόγεια εργαστήρια εμπλουτισμού στο Ισφαχάν, που βρίσκονται σε βάθος άνω των 90 μέτρων. Ωστόσο, το Ισραήλ έχει αποδείξει ότι μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια τέτοια επιχείρηση, ακόμη και με τη βοήθεια τρίτων. Η επίθεση της 13ης Ιουνίου μοιάζει περισσότερο με το άνοιγμα ενός δεύτερου, πιο επικίνδυνου κεφαλαίου στον ανεπίσημο πόλεμο Ισραήλ–Ιράν. Η διεθνής κοινότητα παρακολουθεί με ανησυχία, ενώ η Ρωσία και η Κίνα – στρατηγικοί εταίροι του Ιράν – δεν έχουν ακόμη τοποθετηθεί. Ο ΟΗΕ καλεί σε αυτοσυγκράτηση, αλλά η διπλωματία δείχνει να χάνει έδαφος έναντι της ισχύος. Το ερώτημα πλέον δεν είναι αν θα υπάρξει πολεμική σύρραξη, αλλά αν μπορεί να υπάρξει τρόπος ελέγχου της. Το παράθυρο για ειρήνη δείχνει να κλείνει επικίνδυνα, και το ενδεχόμενο μιας ανεξέλεγκτης περιφερειακής ανάφλεξης μοιάζει πιο πιθανό από ποτέ.